عفاف در حبس (1)

داستان غم انگیز کشف حجاب در ایران
 

تهاجم فرهنگی در کشور ما مشخصاً از دوره رضاخان شروع شد. (رهبر فرزانه انقلاب)

نفوذنامرئی
 

جیمی کارتر رئیس جمهور وقت آمریکا در پیامی که در تاریخ 23 ژانویه 1980 میلادی (1358/11/3 شمسی) به کنگره داد، گفت: «سیاست ما در خلیج فارس باید مطلقا برای همه روشن شود هرگونه تلاشی از جانب هر قدرت خارجی برای کنترل و تسلط بر منطقه خلیج فارس به منزله تهاجم به منافع حیاتی ایالات متحده آمریکا تلقی خواهد شد و چنین تهاجمی با تمام امکانات از جمله قوای نظامی دفع خواهد شد.» (1) سرگور اوزلی یک فراماسون است که استاد اعظم لژ فراماسونی لندن و نیز سفیر کبیر پادشاه انگلستان در دربار ایران و نیز از صاحب منصبان نظامی انگلیس بوده در نامه ای که به تاریخ 15 اکتبر سال 1844 میلادی (23 مهر 1223 هـ . ش) از پترزبورگ به وزارت خارجه انگلستان نوشته است درباره ایرانیان چنین می نویسد: «عقیده صریح و صادقانه من این است که چون مقصود نهایی ما فقط صیانت هندوستان می باشد در این صورت بهترین سیاست این خواهد بود که کشور ایران را در همین حال ضعف و توحش و بربریت نگاهداریم و سیاست دیگری مخالف آن تعقیب نکنیم.» (2)
کورزن سیاستمدار مکار انگلیسی که در آن زمان نایب السلطنه هندوستان بود و منطقه را تحت کنترل داشت، در کتاب خود می نویسد: «اینجانب نیک باور دارم که نجات ایران بدون پیش آمد طغیان تعصب آمیز امکان پذیر نیست و اگر در این کار زیاده شتاب شود ممکن است انجام منظور را دچار تعویق گرداند. لرد کورزن در قسمتهای دیگری از کتاب خود می نویسد: «دیگر ایران یک دوست آسیایی نیست بلکه مهره شطرنج در سیاست جهانی است. (3)... ایرانیان که مردمی نیک ممتازند و در سرزمینی که از روزگاران بسیار دراز فرمانروا بوده زبان و دین و عادات و شخصیت مخصوص به خود داشته اند، دلیلی ندارد استقلال خویش را از دست بدهند و به فرمان دولتی بیگانه گردن نهند. (4) و می افزاید: افراد عادی آسیا حکومت بد آسیایی را آسان به فرمانروایی اروپایی ترجیح می دهند. ایرانیان مردمانی شکاک اند، اصلاح ایران هم در ظرف ده سال میسر نخواهد شد ولی اگر پزشک صبر داشته باشد بیمار قابل علاج است مشروط بر اینکه طبیب رقیب حدود شمالی (روسیه) نسخه او را پاره نکند.» (5)
نفرت از استعمار انگلیس در میان ملل مشرق زمین بالاخص ایران به قدری بود که سیاستمداران آن دیگر مداخله مستقیم را صلاح ندانسته اند. (6) مستر چرچیل که در آن موقع وزیر مستعمرات بود، پیشنهاد کرد که دولت انگلستان در امور ملل شرق و مخصوصا ایران مستقیما دخالت نکند ولی بوسیله عمال بومی با نقاب وطن پرستی و حکومت ملی مقاصد خود را انجام دهد و این سیاست را که به نام «سیاست نفوذ نامرئی» (invisible Penetration) معروف است اجرا نماید. (7) در ایران مظهر این سیاست نامرئی را شاه بود. بلوشر در سفرنامه خود چنین می گوید: «اینکه آیا فقط پوشش سر (و تن) تغییر کرده و یا در داخل جمجمه نیز به همان ترتیب دگرگونیهایی حادث شده بود امری بود که ذهن مرا بسیار به خود مشغول می داشت.» (8)
همفر جاسوس انگلیس در کشورهای اسلامی می گوید: «باید بین فرزندان و پدران از نظر عقیده و فکر و سلیقه جدایی انداخت تا بدین ترتیب به دامن تربیت ما بیایند تا آنان را از افکار اسلامی و علمای اسلام جدا کنیم.» (9) وقتی مردم فرهنگ غیر را پذیرفتند، آماده تغییر کل به آن فرهنگ بیگانه می شوند و فرهنگ دیگر یعنی جهان بینی دیگر و جهان بینی دیگر، اعمال و رفتار و اخلاق دیگری را ایجاد می کند. (10) در نتیجه چنین افرادی با احزاب و سازمانهای اسلامی مخالفت ورزیده در صدد استقرار حاکمیت سازمانها و احزابی خواهند بود که وابسته به نظامات و مکاتب وارداتی بیگانه باشند. و همچنین به ایده سکولاریسم و تفکیک دین و سیاست معتقد بوده و با مشارکت روحانیون در کارهای مملکتی مخالفت ورزیده، در واقع به ستون پنجمی برای استعمار در قلب جامعه اسلامی بدل خواهند شد. (11)

پی نوشت ها :
 

1. تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، ص 36
2. همان، ص 34
3. همان، ص چهل و پنج
4. همان، ص چهل، سخنان کورزن، ایران و قضیه ایران، جرج. ن. کورزن، ج 2، ص 638 تا 755.
5. همان، ص چهل و یک، سخنان کورزن، ایران و قضیه ایران، جرج. ن. کورزن، ج 2، ص 638 تا 755
6. تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، ص 45.
7. همان، ص 46.
8. همان، ص 30.
9. همان، ص 86.
10. همان، ص 30.
11. همان، ص 87.
 

****

خشت اول
 

اولین نشانه های کشف حجاب از دربار ناصرالدین شاه و در اثر سفرها و مشاهدات شاه از وضع پوشش زنان اروپایی آغاز شد و سپس در قالب تجدد خواهی به محافل روشنفکری و اشعار شعرا و مطبوعات نفوذ کرد. البته به دلیل مقاومت خانواده ها این پدیده غیر از دربار و محافل نزدیک شاه رشد چندانی نیافت. (1)
ناصرالدین شاه در سال 1266 ش به روسیه سفر می کند و ضمن دیدار از نقاط تماشایی مسکو به تئاتر کارولین می رود. لباس بالرینهای این تئاتر توجه ناصر الدین شاه را جلب می کند. در برگشت به ایران دستور می دهد زنان حرم، این مدل لباس جدید را که برای او بسیار تازگی داشت بپوشند. زنان نیز به این دستور عمل کرده و دامنهای خود را کوتاه کردند ولی در پایان سلطنتش زنان به این مد بی توجهی نشان دادند ولی همین عمل موجب تغییراتی در لباس زنان جامعه شد. (2)
با وجود این، تا زمان کشف حجاب و شروع تغییرات پر دامنه مدرنیسم رضا شاهی، یک نمونه نیز یافت نمی شود که تصویر زنان ایرانی و حتی بانوان درباری را سر برهنه و بی حجاب نشان دهد. (3)

پی نوشت ها :
 

1. واقعه کشف حجاب (اسناد منتشر نشده از واقعه کشف حجاب در عصر رضاخان) به اهتمام مرتضی جعفری، صغری اسماعیل زاده و معصومه فرشچی فناشر سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی و مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1373 چاپ دوم، قم، گفتار اول، ص نوزده.
2. تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، ص 32 و 33.
3. واقعه کشف حجاب (اسناد منتشر نشده از واقعه کشف حجاب در عصر رضاخان) به اهتمام مرتضی جعفری، صغری اسماعیل زاده و معصومه فرشچی فناشر سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی و مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1373 چاپ دوم، قم، گفتار اول، ص نوزده.
 

****

خان قلدر
 

رضا خان که با طرح کودتای سوم اسفند 1299 و با حمایت انگلیسی ها بر سر کار آمد، درصدد اجرای تز اسلام زدایی و جایگزینی ارزشهای لیبرالیستی در جامعه و از آن جمله کشف حجاب برآمد. رضا خان در ابتدا خود را مقید به اصول مذهب نشان داد و با دسته جات حرکت می کرد و در مجالس و تکیه ها حاضر می شد. او ابتدا به کمک جریان روشنفکری هم خود را در تغییر لباس ملی به کار گرفت و پس از یک سری اقدامات دیگر نظیر محدود کردن مجالس عزاداری و ممنوع کردن لباس روحانیت و... با سفری چهل روزه به ترکیه نزد کمال آتاترک در 1313/3/12 چندین سوغات برای مردم ایران به ارمغان آورد که از جمله آنهاکشف حجاب بود. (1)
(رضاخان براساس آموزشی که از طریق انگلیسیها به او داده شده بود که اگر بتواند لباس مردم به طور اعم و لباس روحانیت به طور اخص را تغییر داده و آنها را به این تغییر خو دهد، تحولات عمده ای در چگونگی روابط مردم با روحانیت و روحانیت با دین و سیاست و مردم ایجاد کرده است و به تدریج موفق خواهد شد، تمام تشکیلات منسجم روحانیت را به نابودی بکشاند. (2)

پی نوشت ها :
 

1. حکایت کشف حجاب ج 1 ص 7 و 8؛ و نیز برای مطالعه ماجرای سفر به ترکیه ر. ک: کتاب تاریخ حجاب در ایران فصل دوم ص 188.
2. تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، ص 30.
 

****

شیوه های تجدد
 

سیاست تجدد طلبی که اساس سیاست فرهنگی رضاشاه را تشکیل می داد را در چند مرحله می توان باز شناخت:
1. وضع قوانین غیر شرعی و تجدید سازمان عدلیه (تضعیف قوانین شرعی و حمله به ساختار حقوق اسلامی و وضع قوانین عرفی از سال 1307 ش آغاز شد).
2. متحدالشکل کردن لباس و رواج پوشاک اروپایی (تغییر لباس و رواج کلاه پهلوی و سپس کلاه شاپو، گام دیگری بود که رضاخان برای ترویج فرهنگ غرب برداشت و از جمله حوادثی که در مخالفت با آن روی داد، فاجعه مسجد گوهرشاد بود. (1) نتایج مهم متحدالشکل کردن لباس عبارتند از:
الف) از بین رفتن ملاکهای مذهبی در زندگی اجتماعی، چرا که لباس و پوشش هر قوم نشانگر اعتقاد مذهبی آنها است و مسلمانان از تشبه به کفار منع شده اند ولی با این طرح نگرش مذهبی نسبت به کفار رنگ می باخت.
ب) این طرح مقدمه ای بود برای عادی سازی کشف حجاب؛ چرا که با تغییر شکل ظاهری مردان، غرور و غیرت آنان لطمه دیده و راه تغییر پوشش زنان آماده تر می گشت. صدرالاشراف می گوید: "طبع مردم نه فقط از تغییر صورت بلکه از عملیات شرعی که می گفتند مشتبه به اروپایی ها و نصاری است، متنفر بود." (2)
تغییر پوشش یک روند چند مرحله ای داشت. کلاه پهلوی شباهت زیادی به کلاه کپی فرانسه داشت و رابط میان کلاههای قدیمی و جدید (شاپو) بود. (در نظیمه ها هم کاسکت انگلیسی رواج یافت.) مرحله اول طرح تغییر پوشش از سال 1308 شروع و تا 1309 نسبتا عملی شد.
3. کشف حجاب از بانوان در ابتدای سیطره رضاخان با زور و سر نیزه و دیکتاتوری تا حدودی و بیشتر در سطح طبقه مرفه جامعه پیاده شد ولی به هر حال، «خو» دادن مردم به آن و پذیرفتن تدریجی آن از طرف مردم موجب ایجاد نوعی تفکر و بینش خاص در خصوص فرهنگ و عقیده گردید. (3)
فراهم آوردن زمینه های آن از طریق تشکیل مجامع و کانونهای مختلف، پذیرش آموزگاران بی حجاب در مهرماه 1313، تأسیس کانون بانوان تحت نظارت شمس پهلوی در خرداد 1314، (قبل از اینها، جمعیت نسوان وطن خواه که توسط محترم اسکندری در سال 1302 و با کمک های محرمانه دولت تشکیل شده بود. این جمعیت به چاپ مجله و اجرای نمایش و برگزاری جلسات سخنرانی می پرداخت.) در 17 تیر 1305 "جمعیت تمدن نسوان" در صدد برآمد به بهانه ترویج معارف و بسط افکار و تهذیب اخلاق و ترقی زنان؛ تئاتری با عنوان "تمدن نسوان" به معرض نمایش بگذارد که مورد اعتراض شدید علما قرار گرفت.
در 22 اردیبهشت سال 1314 جمعیت دیگری نیز تشکیل شد که رسماً به وسیله وزارت معارف وقت اداره می شد و بعداً نام کانون بانوان بر آن نهادند. اهمیت فعالیت کانون بانوان هنگامی مشخص می شود که بدانیم فقط 8 ماه پس از تاریخ تأسیس آن یعنی در 17 دی 1314 فرمان کشف حجاب صادر شد. پس از آن هم کانون بانوان ادامه فعالیت داد و از 1316 به انتشار روزنامه زبان زنان پرداخت. (4)
در سال 1309 علاوه بر جلسات کوچک در داخل ایران و کشورهای مسلمان، اولین کنگره زنان شرق با شرکت زنان شرقی با حضور زنانی از ایران، ترکیه، افغانستان، مصر، ژاپن، هند، چین، سوریه، لبنان، حجاز، نجد، جاوه و غیره در شهر دمشق پایتخت سوریه تشکیل گردید و قرار شد دو سال بعد این کنگره در ایران برگزار گردد. (5)
- ایجاد سازمان آموزشی به شیوه نوین (از ویژگی های سازمان آموزشی جدید تشکیل فرهنگستان زبان فارسی، تأسیس سازمان پرورش افکار، تغییر تقویم هجری، تشویق روحیه ناسیونالیستی در کشور و تجلیل افراطی از تمدن باستانی ایران بود.) (6)
- استفاده از مراکز تعلیم و تربیت و ایجاد مدارس آموزشی به سبک اروپا از دیگر عوامل زمینه ساز کشف حجاب بود. (7)
- از دیگر روشهای استعمار برای زمینه سازی و اجرای کشف حجاب می توان به موارد زیر که توسط رضاخان انجام شود اشاره کرد، ترویج دکلته و منع چادر از سوی ملکه مادر. (8)
- حضور خانواده سلطنتی با وضع زننده در قم در نوروز 1307 (9) (البته این حضور بی سر و صدا نبود.)
- مسافرت امان اله خان امیر افغان به همراه همسرش ثریا و هیأت همراهش که همگی کشف حجاب کرده بودند، به ایران در خرداد 1307 زنان افغان همراه امام اله هنگام حضور در میهمانی ها حجاب را رعایت نمی کردند و در مسیر بازگشت به افغانستان نیز با لباس و کلاه اروپایی از شهرهای ایران عبور می کردند. (10)

پی نوشت ها :
 

1. ر. ک: حکایت کشف حجاب ج 2 ص 98.
2. حکایت کشف حجاب، ج 2 ص 51؛ و نیز ر. ک: خاطرات صدر الاشراف ص 291 و 292.
3. تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، ص 87.
4. برگرفته از حکایت کشف حجاب ج 2 ص 68 و 101.
5. تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، صص 80 و 81.
6. حکایت کشف حجاب ج 2 ص 97.
7. حکایت کشف حجاب ج 2 ص 66 و نیز ر. ک: خاطرات و خطرات ص 516.
8. تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد - مرکز بررسی اسناد تاریخی ص 73.
9. حکایت کشف حجاب ج 2 ص 60 و نیز ر. ک: خاطرات سردار اسعد بختیاری ص 218 به بعد.
10. حکایت کشف حجاب ج 2 ص 60 و نیز ر. ک: فصلنامه تخصصی تاریخ معاصر ایران سال اول شماره دوم تابستان 76 ص 74.
 

منبع: حریم ریحانه.