جایگاه زن در ایران پیش از اسلام

نویسنده:اقدس فاتحی
منبع: نشریه پیام زن

«یا اَیُّهَا النّاسُ اِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ اُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوبَا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا اِنَّ اَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّه‏ِ اَتْقیکُمْ اِنَّ اللّه‏َ عَلیمٌ خَبیرٌ؛

هان ای مردم! همانا ما شما را از یک زن و مرد آفریدیم و شما را به هیئت اقوام و قبایلی در آوردیم تا با یکدیگر انس و آشنایی یابید. بی‏گمان گرامی‏ترین شما در نزد خداوند پرهیزگارترین شماست که خداوند دانای آگاه است.»(1)

آئین مقدس اسلام، به عنوان کامل‏ترین دین و جامع‏ترین شریعت، همواره بر این نکته تأکید می‏کند که جامعه انسانی از زن و مرد ترکیب یافته است و زن و مرد از یک گوهر، خلق شده‏اند. بر اساس تعالیم عالیه اسلامی، هیچ یک از «مرد بودن» و «زن بودن» مایه شرافت، برتری و یا افتخار نیست. هیچ کس بر هیچ کس فضیلت و برتری ندارد جز به واسطه تقوا و پاکدامنی. سخن از مقام و مرتبه زن است در گذشته‏های بسیار دور. در هزاره‏های پیشین، زنِ ساکن نجد و فلات ایران، یا زنِ عصرِ ماقبل تاریخ، پیش از ورود آریاها، حتی در ده هزار سال پیش از میلاد مسیح، با توانایی‏هایی که در مسائل اقتصادی، خانوادگی، اجتماعی و دینی دارد، همواره با مردان و یکسان با آنان، از مواهب طبیعت خداداد بهره‏مند بوده است. او کشف‏کننده آتش است، نخست اوست که با جستجو در دشت و کوه می‏تواند ریشه‏های خوردنی گیاهان و میوه‏ها را پیدا کند، گیاهان و دانه‏های آنها را شناسایی کند و از فصل
رویش و رشد گیاهان مختلف آگاه شود. این زن است که در اطراف زمین‏های رسوبی خیمه‏های محل سکونت خود و افراد قبیله‏اش، نخستین تلاش‏ها و مساعی را در باب کشاورزی به عمل می‏آورد. در دوره نئولیتیک یا نوسنگی، زن سازمان‏دهنده امور تولید و اداره‏کننده کارهای قبیله و خانه است. او به مقام روحانیت می‏رسد و واحد خانواده به او تعلق دارد. در جامعه مادرسالار ماقبل تاریخ نجد ایران، طایفه تا آنجا گسترش پیدا می‏کند که به دودمان مادر وابسته باشد.(2)
این شوهر است که وارد خانواده زن می‏شود. زن در امر چاره‏اندیشی برای رفع مشکلات، موجودی نیرومند بوده است. ساعات درازی را به انجام کارهای دشوار می‏پرداخته و حتی در راه حفظ جان فرزندان قبیله‏اش، تا سر حد مرگ با متجاوزین می‏جنگیده و مقاومت می‏کرده است. زن علاوه بر آوردن فرزند، توزیع‏کننده غذای افراد قبیله و خانواده است. او نظم‏دهنده قبیله خود است و می‏تواند داور و فرمانروا هم باشد.
در اوایل هزاره سوم پیش از میلاد در نجد ایران زن می‏تواند فرمانده جنگجویان قبیله‏اش باشد که از آن جمله می‏توانیم به طایفه گوتی در دره کوههای کردستان اشاره کنیم. تا عصر پدرشاهی، زن عنصر برتر و سازنده تمدن و فرهنگ اجتماعی بشر است. اندیشه و ابتکار زن بود که در مواقع باران‏های سیل‏آسا و آفتاب سوزان، منزلگاه و سرپناه می‏ساخت و مسئولیت نگهداری نوزاد و کودک او را به انجام این مهم وا می‏داشت. افروخته نگه داشتن آتش اجاق، جمع‏آوری غذا و دباغی پوست جانوران، به عهده زن بوده است و برخی احتمال می‏دهند که سخن گفتن و ابداع واژگان برای انتقال مفاهیم مجرد، به وسیله زنان پایه‏گذاری شده است، چون زنان به سخن گفتن با کودکان و ایجاد ارتباط با افراد قبایل دیگر، نیاز بیشتری داشتند. از همین روست که در تمام فرهنگ‏ها و زبان‏ها، زبان گفتگو را زبان مادری می‏گویند. در آن هنگام که مرد در قرن‏های متمادی به طور دائم، با روش‏های کهن و ابتدایی خود به شکار حیوانات اشتغال داشت، زن هنرهای خانگی بسیاری را ایجاد کرد.
فنون ریسندگی، پارچه‏بافی، دوخت و دوز و سبدبافی را زن به وجود آورد. در اواخر هزاره چهارم قبل از میلاد، زن فن سفالگری و ساختن ظروف و کوزه‏ها را به ارمغان می‏آورد. هر چند که اطلاعات محققان در باره دین بومیان ساکن نجد ایران، پیش از آمدن آریاها، بسیار ناچیز است، با این حال کشفیات باستان‏شناسی نشان می‏دهد که در میان این قبایل ماقبل تاریخ، تعداد زیادی از پیکرک‏های کوچک متعلق به الهه‏ها را یافته‏اند و همین کشفیات به باستان‏شناسان اجازه می‏دهد که بگویند انسان‏های ساکن نجد ایران در هزاره‏های نخستین پیش از میلاد چه اعتقادات و باورهایی داشته‏اند.
زن بومی ساکن نجد ایران و عیلام بین‏النهرین، نه تنها در زمین، بلکه در آسمان هم قدرت داشته است. مجسمه الهه‏ها بر فراز بلندترین عبادتگاهها بوده است. بر خلاف برخی از مصریان باستان که می‏پنداشتند منشأ حیات، مذکر است بومیان فلات ایران، منبع زندگانی را مؤنث می‏دانستند.(3)
در نجد ایران، قوام یک طایفه به زن بودن است و در نتیجه، اندیشه، عاطفه، تدبیر و فکر او برای اقتصاد و سیاست بسیار تعیین‏کننده و حائز اهمیت بوده است. بررسی حکاکی‏ها و حجاری صخره‏ها و نقاشی‏های روی دیوارها و پیکره‏های کشف‏شده از عصر پارینه سنگی، باستان‏شناسان را به این نتیجه می‏رساند که نقش و اهمیت زنان، محوری و مرکزی بوده است و نقش مردان در آن دوران، حاشیه‏ای؛ و زمانی این نتیجه گرفته شد که دیرینه‏شناسان، سمبل‏های زنانه را در نقاط مرکزی غارها و سمبل‏های مردانه را در نقاط پیرامونی غارها یافتند.
در بخش دیگری از سرزمین ایران، در هزاره سوم پیش از میلاد در منطقه عیلام بین‏النهرین، نیز نظام مادرسالاری حاکم بوده است. در این منطقه نیز الهه‏ها در رأس خدایان عیلام پرستش می‏شده‏اند. از جمله الهه شهر شوش، مرکز عیلام و الهه‏ای دیگر در کوههای شرقی انشان و الهه دیگری که پرستشگاه او در نزدیکی بوشهر کنونی بوده است. به جز الهه‏ها، فرشتگان مؤنث دیگری نیز در ایلام وجود داشته است از جمله الهه پیروزی. در میان طبقه کاهنان که نفوذ زیادی در دربار داشته‏اند، کاهنه‏هایی نیز بودند که دختران معبد نامیده می‏شدند. قوانین اجتماعی حاکم بر عیلام، در هزاره‏های دوم و سوم قبل از میلاد نشان می‏دهد که زنان می‏توانند به عنوان شاهد در دادگاه حضور یابند(4) و گاه آنها تنها وارث هستند و در اسناد واگذاری اموال علاوه بر مردان، نام زنان نیز به چشم می‏خورد.

زن در اقوام هند و اروپایی(5) باستان در عصر ماقبل تاریخ

زن در نزد اقوام هند و اروپایی باستان نیز موقعیت برتری دارد، به ویژه در زمان‏هایی که
اقتصاد کشاورزی بر آن جوامع حاکم است. جوامع هند و اروپایی هم، مادرسالار هستند و معتقدند که نسل از طریق مادر بقا می‏یابد. در آسیای غربی به آثاری از جوامع مادرسالار برمی‏خوریم. علاوه بر نجد ایران، تا حدود سند و همچنین تا آسیای صغیر و در بخش‏هایی از مصر، نظام مادرسالاری، نظام مشترکِ حاکم بین همه جوامع نامبرده است.
از مشخصات بارز فرهنگ هند و اروپاییان بسیار کهن در هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح که در سرزمین گسترده‏ای که بین رودخانه ینی‏سئی تا شمال غربی دریای سیاه امتداد دارد، حتی نشان‏هایی از زن‏سالاربودن می‏توان یافت. در گورهایی که از آنها کشف شده، صورت زن‏ها به سمت مشرق و صورت مردها به سمت مغرب بوده است. واژه «زن» به معنی «زادن» و واژه مرد به معنای «مردن» بوده است.(6)
زن به عنوان عنصر زاینده، با طلوع خورشید مناسبت پیدا می‏کند و مرد به عنوان عنصری که نقش او در زادن نامعلوم است و با مرگ خود نابود می‏شود، روی به سویی دارد که خورشید در آن غروب می‏کند. پس در جوامع هند و اروپایی نیز در 4000 سال پیش از میلاد مسیح، تبار از راه مادر حفظ می‏شده است.

زوال عصر مادرشاهی

اما زمانی که پرورش حیوانات اهلی، وسعت پیدا کرد و مرد، گاوآهن را در کشاورزی به کار برد، این عمل باعث شد که هدایتِ امر کشاورزی از زن به مرد به سهولت انجام گیرد و اداره کردن کشاورزی، به مرد منتقل شود، زیرا استعمال گاوآهن، نیازمند به کار گرفتن نیروی عضلانی بیشتری بوده است. از آن پس سواران جنگجوی هند و اروپایی باستان که فرهنگ بیابانگردی و شبانی دارند و از راه شمشیر زدن به عنوان مزدور برای اقوام برتر زندگی را می‏گذرانند به لطف زور بازو، با زنان خود همچون برده‏داران رفتار می‏کنند؛ حکومتی اقتدارگرایانه و همراه با تحکّم. در این خانواده‏ها دیگر زنان هیچ گونه اختیاراتی نسبت به شوهر خود ندارند. جامعه نوین مردسالار، مبتنی بر اقتصاد چوپانی و گله‏داری و خصلت جنگ‏طلبی است. در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد، مبانی مردسالاری، بقایای مادرسالاری را حتی در بین‏النهرین کنار می‏زند و قدرت زنانه، هم در زمین و هم در آسمان کاهش پیدا می‏کند. حضور بارزتر خدایان مذکر در انگاره‏های دینی این هزاره در بین اقوام مختلف، آغاز جدی بود برای دوره مردسالاری و پدرشاهی. تقریبا در همین زمان بود که قبایل مختلف هند و اروپایی باستان برای به دست آوردن زمین بیشتر برای چراگاه، روزگار را به قتل و غارت و دزدی می‏گذرانیدند و زندگی اجتماعی این اقوام سخت در معرض خطر قرار گرفته بود، تصمیم به مهاجرت می‏گیرند.
این مهاجرت‏های عظیم و نفوذ آنها در مناطق کوچ، ناگهانی و یک باره نبود و بلکه تدریجی بوده و طی چندین قرن به طول انجامیده است. دین آریاهای باستان، پرستش قوای طبیعت بوده است. از خدایان محبوب و مورد علاقه آریاها، پیش از آمدن اشو زرتشت، مهر (میثره یا میترا) بوده است. پرستش میترا مورد علاقه شبانان و جنگاوران بود. او رب‏النوع جنگ و ضامن عهد و پیمان بین قبایل بود. این قبایل پرستش مهر را با زندگی قبیله‏ای، گله‏داری و چوپانی بیشتر سازگار می‏دانستند و قربانی‏های خونینِ چهارپایان، به ویژه اسب و خوردن مایعات سکرآور و مدهوش‏کننده و انجام اعمال
جادوگری در میان کاهنان و مغان آریایی که رؤسای روحانی این قبایل بودند، بسیار رواج داشت. کاهنان و جادوگران مانع تحول زندگی آریاها به شرایط جدید بودند و به همین دلیل هم این قبایل بر اثر نداشتن زمین، دائما در حال نزاع بودند.(7)

اشو زرتشت

مقارن و یا همزمان با مهاجرت آریاها به سرزمین ایران اشو زرتشت، پیام‏آور پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک، اصلاح اجتماعی بنیادین را آغاز کرد (بین 1200 تا 600 سال پیش از میلاد مسیح). به عقیده زرتشت، بالاتر از اهورا مزدا یا سرور دانا خدایی نیست و همه مظاهر طبیعت، تابع و فرمانبردار او هستند و در مرتبه‏ای پایین‏تر از او قرار دارند. زرتشت با اعمال جادویی و پرستش دیوان و قربانی‏های خونین مخالفت می‏ورزید. اینک شمار عظیمی از آریاهای باستان اندک اندک، صحراگردی را ترک گفته بودند و سکوت اختیار کرده بودند و به کشاورزی و باغبانی و زراعت غلات و حبوبات و درختکاری در مناطق و محل‏های ثابت می‏پرداختند. برای این گروه اکثریت، رسوم سابق گذشته و آداب دین مغان، دیگر مناسب نبود و اوضاع اقتصادی آنها با کیش و آئین مغان مطابقتی نداشت. آنچه برای دوره صحرانشینی و چوپانی و بیابانگردی، امری آسان و عملی می‏نمود و ضرر و زیان اقتصادی چندانی به بار نمی‏آورد، در دوره جدید برای ساکنان قریه‏ها و شهرهای آریایی گران تمام می‏شد. با این حال کاهنان بر رسوم دیرین خود پایدار بودند و به هیچ اصلاحی تن در نمی‏دادند و همچنان به ساحری و جادوگری اشتغال داشتند. صحراگردهای تورانی آفت جان مردم کشاورز شدند. آنان پیش از یورش به دهقانان آریایی به نام ارواح شرّانگیز یا دیوان، قربانی‏ها نثار می‏کردند. اشو زرتشت اعلام نمود که دیوهای معبود مغان و تورانیان، همگی زیانکارند و منشأ شر و بدی و فتنه و زشت‏کاری هستند و تورانیان، جانوران بی‏آزار را به بهانه قربانی در برابر معبد دیو هلاک می‏کنند و به مزارع سرسبز و درختان حمله می‏کنند و آنها را نابود می‏سازند.(8)
بنا بر تعلیمات زرتشت، پرداختن به کشاورزی و پاکیزه نگهداشتن آب و خاک و آباد کردن زمین در این آئین، امری بسیار پسندیده بود و اهورا مزدا به آن فرمان می‏داد. اما تعالیم زرتشت و عقاید او با مخالفت مغان (کاهنان و جادوگران) روبه‏رو شد. زرتشت برای گسترش و تبلیغ عقاید خود به نزد یکی از امیران محلی شرق به نام «کی گشتاسب» رفت و دعوت خود را به او عرضه کرد. نخست گشتاسب تحت تأثیر بدگویی مغان، از پذیرش آئین او سر باز زد اما سرانجام با دیدن معجزه‏ای از او (شفابخشیدن اسب گشتاسب) خود و همسرش هوتوس و پسرش اسفندیار و سایر اعضای خانواده و سپاهیان به او ایمان آوردند.(9)
در حدود هزار سال پیش از میلاد مسیح که شاخه ایرانی اقوام هند و اروپایی برای گریختن از سرما و یخبندان‏های طولانی دشت‏های اوراسی (جنوب روسیه) و یافتن مناطقِ حاصلخیزتر برای سکونت و مأوا، به نجد ایران سرازیر و در آنجا مستقر می‏شوند با فرهنگ و تمدن سکنه بومی نجد ایران و تمدن عیلام در دشت بین‏النهرین آشنا می‏شوند. همان طور که قبلاً اشاره شد، زندگی و اقتصاد اقوام اخیرالذکر نیز بر مبنای
کشاورزی بوده است. بر اثر همنشینی و مجاورت با ساکنان بومی فلات ایران، تجدید نظر و تعدیل بیشتری در زندگی و باورهای آریاها پس از مهاجرت به وجود آمد. چنانچه اعتقاد به فرشته مؤنث موکل بر آب‏ها (آناهیتا) در آئین زردشتی رواج می‏یابد.

امشاسپندان و ایزد بانوان مؤنث در انگاره‏های زرتشتی

در آئین زرتشت که نوعی اعتدال را در باورهای قدیم‏تر آریاها پیشنهاد می‏کند، در کنار امشاسپندان (نامیرایان پاک) مذکر، امشاسپندان مؤنث را می‏بینیم: امرداد گه فرشته مؤنث موکّل بر بی‏مرگی و پژمرده نشدن گیاه است و خرداد، فرشته مؤنث موکل بر کلّیت و کمال و مظهر شادابی گیاهان و نجات افراد بشر است و اسفند (سپندارمد) الهه زمین و مظهر تحمل و بردباری است.(10)

زن در نامه مقدس اوستا

در آئین زردشت و در اوستا، نامه مقدس اشو زردشت، همه جا نام زن و مرد در یک ردیف ذکر می‏شود. هر آنچه در اوستا راجع به زن و مرد است، متضمن برابری حقوق می‏باشد و زنان و مردان پارسا با هم تقدیس می‏شوند. در بین همه باورها و اعتقادات دینی پیش از اسلام در ایران، به نظر می‏رسد کیش زرتشتی بیش از آئین‏های دیگر معتقد به مساوات در خلقت زن و مرد بوده است. برای نمونه در فصل یازدهم بُندَهِشْنْ که از آثار برجسته دینی در ادبیات زرتشتی است (به خط و زبان فارسی میانه) آمده است:
«اهورا مزدا، روان را به کالبد نخستین زن و مرد، مشی و مشیانه بدمید و آنها جاندار شدند و به آنها گفت شما تخمه بشر هستید، شما پدر و مادر جهانید، به شما موهبت کامل‏اندیشی بخشیده‏ام، پس نیک بگویید، کار نیک کنید و دیوان و خدایان دروغین را نستایید.»(11)
و در بخش گاهان از یَسنای اوستا، زرتشت می‏سراید:
«ای مزدا اهورا! به درستی می‏گویم، هر کس چه مرد، چه زن، در پرتو اندیشه نیک، بورزد آنچه را که تو بهترین کار شناخته‏ای، از پاداش فرشته موکل بر راستی و عدل و نیز از شهریاری مینوی (آن جهانی آسمانی) برخوردار خواهد شد.»(12)
و در ارداویراف‏نامه چنین می‏خوانیم:
«پس دیدم روان مردی و زنی که زبان‏شان را بریده بودند. پرسیدم این تن‏ها چه گناهی کردند که روان آنها چنین پاد افره گران را تحمل می‏کند؟ سروش اهلا (پارسا) و ایزد آذر گفتند این روان آن مرد و زن دِروُنَد (پلید) و بد کُنش است که در میان زندگان، سخن دروغ و ناراست، بسیار گفتند.»(13)
نمونه‏هایی که ذکر شد، شواهدی بود بر تساوی مقام زن و مرد در انگاره‏های کیشِ زرتشتی.

مشارکت زن در امور اقتصادی در عصر هخامنشی

در لوحه‏های گنجینه هخامنشی که به زبان فارسی باستان است (در تخت جمشید)، سخن از تعیین دستمزد کسانی که کار می‏کنند، به میان می‏آید: مزد یک پیشه‏ور مرد، یک کارگر زن و مزد یک کودک.
و این نشان‏دهنده آن است که زنان نیز مانند مردان در کارهای اجتماعی و اقتصادی شرکت دارند.(14)
باید اذعان کنیم که در سراسر تاریخ ایران پیش از اسلام، زن همواره به سایه تاریکِ تاریخ رانده شده است. در عهد هخامنشی و در عصر پارتیان اشکانی، گاه ما شاه‏دختی را می‏بینیم که لَختی سیمای مظلومانه خود را نشان می‏دهد تنها برای اینکه «وجه‏المصالحه» دو دشمن قرار بگیرد و به ازدواجی اجباری با دشمن تن در بدهد. در زمان پارتیان اشکانی مقام زن تنزل پیدا می‏کند و زنان در قسمت اندورنیِ خانه‏های نجبای پارتی زندگی می‏کنند که با قسمت بیرونی تفاوت داشت. به طور کلی، مقام زن در نزد پارتیان، پست‏تر از مقام زن در نزد پارس‏ها و مادها می‏باشد.(15)
در باره مقام زن در عهد ساسانیان، ما با نظرات متفاوتی مواجه می‏شویم و این تضاد از آنجا ناشی می‏شود که در گذر زمانه، به تدریج تحولات و تغییرات کلی و ریشه‏ای در تمام شؤون زندگی اجتماعی و خانوادگی و اقتصادی دوره ساسانی صورت می‏گیرد. بارتلومه، شرق‏شناس آلمانی می‏گوید: در عهد عتیق و قدیمی‏تر ساسانی، زن شخصیت حقوقی ندارد و به هیچ وجه صاحب حق به شمار نمی‏رود و جزو اشیاء به شمار می‏آید. به عنوان نمونه چیزی به نام «ازدواج استقراضی» وجود داشته است که به موجب آن مرد می‏توانست زن خود را حتی بدون رضایت زن، مجددا به مرد دیگری شوهر بدهد.(16)
بنا بر قوانین عهد عتیق ساسانی، زن اشرافی و زن غیر اشرافی از هر حیث تحت حکومت و قیمومت مرد است. تعالیم دختران، فقط به خانه‏داری محدود می‏شد. زن در عهد عتیق ساسانی، برده و تسلیم «کَذَگ خُوَدای» یا رئیس خانوار است. او به هیچ وجه حق معامله یا داد و ستد تجاری و اقتصادی را ندارد. در سنت‏های عهد عتیق، داشتن پسر، وسیله سعادت دنیوی و اخروی را فراهم می‏سازد، ولی داشتن دختر هیچ اهمیت و فضیلتی ندارد. اگر کسی پسری نداشت، برای او بسیار مشکل بود که بتواند از پل چینوَت عبور کند پس باید لااقل برای خود پسرخوانده‏ای انتخاب کند. در سنت عهد عتیق ساسانی، حتی تمام اعمال نیکوی زن به حساب شوهر نوشته می‏شود. اما بعدها در عهد جدید ساسانی، زن دارای حقوق مسلّمی شد که تا حدودی قوانین عهد عتیق را منسوخ و تعدیل کرد. زن در عهد جدید ساسانی به موجب یک سند قانونی می‏تواند در اموال مرد شریک باشد.(17)
ازدواج به وسیله یک واسطه، صورت می‏گیرد، مهر تعیین می‏گردد و آنگاه شوهر مبلغی را به زن می‏پردازد. اگر بعدها معلوم می‏شد که زن عقیم است، شوهر می‏توانست مجددا آن پول را از او بگیرد. زن می‏توانست نسبت به طلاقی که بدون رضایت او انجام شده، اعتراض داشته باشد، بدین صورت همه مالی را که شوهر به او داده است، می‏توانست برای خودش نگه دارد.(18)

1ـ ازدواج پادشازن: دوشیزه‏ای با رضایت پدر و مادر به خانه شوهر می‏رفت. این خانم در منزل شوهر از همه امتیازات برخوردار بود و فرزندانی که می‏آورد، در این جهان و آن جهان از آنِ خودش بود و شوهرِ چنین زنی حق نداشت بدون رضایت او زن دیگری اختیار کند مگر در مواردی که بر طبق شریعت زردشتی مجاز شناخته می‏شد. البته معلوم نیست که هر مرد، چند پادشازن می‏توانسته داشته باشد. ظاهرا تعدد زوجه‏های مرد به نسبت استطاعت او بود و مردان کم‏بضاعت، بیش از یک زن نداشته‏اند. مرد می‏بایست مادام‏العمر، پادشازن (کَذَگْ بانوگ) را نان دهد و از او نگهداری نماید و نفقه زن، جزو دیون مرد بوده است.

2ـ ازدواجِ اِوَگْ‏زن: دختری که یگانه فرزند پدر و مادرش بود، وقتی شوهر می‏کرد او را اِوَگْ‏زن می‏نامیدند و نخستین پسر آن زن، به پدر و مادر آن زن تعلق می‏گرفت و نام خانوادگی آن زن به این فرزند پسر داده می‏شد تا اجاق خانواده پدر دختر خاموش نشود.

3ـ ازدواج چَکَرْزن: اگر زن بیوه بعد از مرگ شوهرش، با مرد دیگری ازدواج می‏کرد، معتقد بود که این زن به چاکری شوهر اول، به خانه شوهر دوم رفته است.

4ـ ازدواج خودسرزن: اگر دختری، بدون اجازه پدر و مادر و یا قیّم، شوهر می‏کرد، امتیازاتی را از دست می‏داد و از پدر و مادر ارث نمی‏برد مگر اینکه پس از مدتی، رضایت بعدی پدر و مادر را جلب کند و آنگاه به مرتبه پادشازن برسد.

5ـ ازدواج سَتَرْزن: اگر مردی زن نگرفته یا بدون فرزند می‏مرد، خویشان وی به دوشیزه‏ای جهیزیه می‏دادند و او را قبل از شوهر دادن به نکاح مرد متوفی در می‏آوردند و شرط این نکاح چنین بود که آن دوشیزه و شوهر آینده او دست‏کم یکی از فرزندان خود را به نام مرد متوفی کنند.(19)

پوشش در عهد ایران باستان

در فرهنگ واژه‏نامه فارسی میانه (پهلوی) ص94 (از انتشارات دانشگاه تهران) به واژه «چِوَتور» (چادر) برمی‏خوریم به معنی لباس و پوشش که از واژه‏های پهلوی است و نشان می‏دهد که چادر از ابتدای دوره ساسانیان و حتی قبل از آن دوره کاربرد داشته است زیرا برای آن واژه‏ای به وجود آمده است و آن را به کار می‏برده‏اند.
از سروده‏های فردوسی در شاهنامه این نتیجه به دست می‏آید که از ابتدای تاریخ یعنی از دوران پادشاهی جمشید و فریدون، زنان ایران «پوشیده روی» بوده‏اند چنان که در گرفتار شدن دو خواهر جمشید به دست ضحاک، می‏گوید:

دو پاکیزه از خانه جَمِّشید
برون آوریدند لرزان چو بید
که جمشید را هر دو خواهر بُدَند
سرِ بانوان را چو افسر بدند
ز پوشیده‏رویان یکی شهرناز
دگر ماهرویی به نام اَرنواز
به ایوان ضحاک بردندشان
بدان اژدها فَش سپردندشان

و نیز در پیامی که منیژه به بیژن می‏دهد آمده است:

به پرده درون دخت پوشیده روی
بجوشید مهرش بر آن مهرجوی

پس نتیجه می‏گیریم که زن ایرانی از همان دوران باستان، پوشیده‏رویی و حفظ حجاب را یک نوع وظیفه اخلاقی و سنتی خود می‏داند.
سنت ملی ایران باستان، بر این اساس استوار بوده که زن‏ها و مردهای غیر محرم با یکدیگر اختلاط نداشته باشند. در تصویر یکی از قطعات فرش کشف‏شده در تپه پازیریک در دامنه کوه آلتائی 19 کیلومتری مرز مغولستان که در سال 1328 خورشیدی در کاوش‏های باستان‏شناسی به وسیله هیئت علمی روسی به دست آمده دو خاورشناس (آقایان بارنت و داتسون)، رؤسای هیئت بریتانیایی می‏نویسند: «نقش روی هر مربع صحنه‏ای است مشتمل بر تصویر دو ملکه که چادر بر سر دارند و مراسم مذهبی را انجام می‏دهند، این گونه صحنه‏ها بر روی نقوش مهرهای پارسی عهد هخامنشی دیده شده است.»
در خصوص حجاب نکته‏های دیگری نیز وجود دارد که یادآوری آن لازم است:
به طوری که از اوستا و کتاب‏های دیگر دینی ایرانیان باستان و مندرجات آنها و نیز اندرزنامه‏های دینی و اخلاقی گوناگونی که وجود داشته، استنباط می‏شود هر چند که رعایت حجاب در هیچ یک از دوره‏های ایران پیش از اسلام تکلیف و دستور دینی نبوده است اما جامعه ایرانی از دوران‏های باستان، حفظ حجاب و «پوشیده‏رویی» را یک نوع وظیفه اخلاقی و سنتی می‏دانسته‏اند که رعایت آن به تدریج جزو سنن ملی و وظیفه اخلاقی جا افتاده و پایدار مانده است.
علاوه بر این سنت ملی، پایه زندگانی خانوادگی جامعه ایرانی، همیشه بر این استوار بوده که زن‏ها با مردها آمیزش نداشته باشند و طرز زندگی در خانه‏ها هم به صورت بیرونی و اندرونی بوده است و اگر می‏بینیم که در شاهنامه اغلب نام «پسِ پرده» برده می‏شود، بیشتر منظور همین بوده است:

پَسِ‏پرده تو یکی دختر است
شنیدم که تخت مرا درخور است(20)

در مجموع، حقوق زن در دوران پیش از اسلام، کارنامه درخشانی نداشته است. در ایران قبل از اسلام، تضاد و اختلاف طبقاتی وجود داشته و در زمان ساسانیان بر رعایت نظم و سیستم طبقاتی شدیدا تأکید می‏شده است. مردم در جامعه ساسانی، به چهار طبقه روحانیان، جنگاوران، کشاورزان و پیشه‏وران تقسیم شده بودند و افراد هر طبقه ملزم بودند که فقط با اعضای طبقه خودشان ازدواج کنند. هر چند اکثریت توده‏های مردم، چه مرد و چه زن، هر دو برده‏وار زندگی می‏کنند و ستمکش و بینوا در آتش بیداد طبقاتی می‏سوزند، اما باز هم این زن است که سهم بیشتری از نامرادی‏ها، ناگواری‏ها و اسارت‏ها را به دوش می‏کشد. بعضی از مورخان سعی کرده‏اند که سلطنت پوراندخت و آذرمیدخت را در اواخر عهد ساسانی نشانی از جاه و مقام و منزلت زنان برشمارند، اما اکثر صاحب‏نظران، نابسامانی و مغشوش بودن وضعیت عامه زنان را مد نظر دارند.

در اسلام، پاداش الهی به زن و مرد مسلمان شایسته و نیکوکار، یکسان است

آنگاه که خورشید اسلام درخشیدن آغاز کرد، زن ایرانی مسلمان نیز دریافت که در پرتو این دین حیات‏بخش و زندگی‏ساز، می‏تواند پاسخی برای مشکلات خود بیابد. در اندیشه ناب اسلامی، مرد و زن پایگاه یکسانی دارند و بار امانت الهی در این دین حنیف بر دوش نوع انسان است و حمل این امانت، همان گونه که مرد را در بر می‏گیرد، زن را نیز شامل می‏شود و بدین سان است که زن مسلمان ایرانی سر تعظیم خود را در طی قرون و اعصار به پیشگاه این دین فرود آورده است. آیات زیادی در قرآن کریم وجود دارد که مبیّن این حقیقت است: مرد بودن یا زن بودن، در جوهره و ذات انسانی راهی ندارد و مرد و زن از جنس واحدی هستند. آیه‏ای از قرآن مجید در بیان اینکه خداوند متعال به زنان و مردان شایسته به یک میزان پاداش عطا می‏فرماید، ما را کفایت می‏کند:

«اِنَّ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ وَ الْقانِتینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الْصّادِقینَ وَ الْصّادِقاتِ وَ الْصّابِرینَ وَ الْصّابِراتِ وَ الْخاشِعینَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الْصّائِمینَ وَ الْصّائِماتِ وَ الْحْافِظینَ فُروُجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الْذّاکِرینَ اللّه‏ کَثیرا وَ الْذّاکِراتِ اَعَدَّ اللّه‏ُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْرَا عَظیما؛(21)
همانا مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان مؤمن و زنان مؤمن، مردان اهل طاعت و عبادت و زنان اهل طاعت و عبادت، مردان راستگو و زنان راستگوی، مردان صابر و زنان صبرپیشه، مردان خداترس و خاشع و زنان خداترس و خاشع، مردان مسکین‏نواز و زنان خیّر، مردان روزه‏دار و زنان روزه‏دار، مردان خوددار از تمایلات حرام و زنان باحفاظ و باعفت، مردانی که بسیار یاد خدا می‏کنند و زنانی که بسیار ذکر خدا می‏گویند، برای همه آنها، خداوند مغفرت و پاداش بزرگ، مهیا ساخته است.»

پی‏نوشت ها:

1 ـ سوره حجرات، آیه 13.
2 ـ برای اطلاع بیشتر ر.ک ایران از آغاز تا اسلام، رومن گیرشمن، ترجمه دکتر محمد معین (تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1372)، صص12 ـ 10.
3 ـ همان، صص31 ـ 30.
4 ـ تاریخ ایران باستان، دکتر محمود حریریان، دکتر صادق ملک‏شهمیرزادی، دکتر ژاله آموزگار و نادر میرسعیدی (تهران، سمت، 1377)، بخش تاریخ و تمدن ایلام باستان.
5 ـ یکی از قسمت‏های سه‏گانه نژاد سفید (ایران باستان) آریائیان هند و ایران و سراسر اروپا که بسیاری از جهانشناسان اصول زبان و تمدن آن‏ها را یکی دانسته‏اند. (لغت‏نامه دهخدا)
6 ـ تاریخ ادبیات فارسی، دکتر توفیق سبحانی (تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور)، ص10.
7 ـ تاریخ جامع ادیان، جان ناس، ترجمه علی‏اصغر حکمت (تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372)، صص456 ـ 450.
8 ـ همان، ص458.
9 ـ تاریخ اساطیری ایران، دکتر ژاله آموزگار (تهران، سمت، 1374)، ص75.
10 ـ همان، ص17.
11 ـ پژوهشی در اساطیر ایران، دکتر مهرداد بهار (تهران، توس، 1362)، ص138.
12 ـ اوستا، کهن‏ترین سرودها و متن‏های ایرانی، دکتر جلیل دوست‏خواه (تهران، مروارید، 1374)، ص56.
13 ـ ارداویراف‏نامه (ارداویرازنامه) حرف‏نویسی، آوانویسی، ترجمه متن فارسی میانه، واژه‏نامه، فیلیپ ژینیو، ترجمه و تحقیق دکتر ژاله آموزگار.
(تهران، شرکت انتشارات معین و انجمن ایرانشناسی فرانسه، 1372)، ص92.
14 ـ زن در ایران باستان، هدایت‏اللّه‏ علوی (تهران، هیرمند، 1377)، ص12.
15 ـ همان، ص12.
16 ـ ایران در زمان ساسانیان، آرتور کریستن سن، ترجمه رشید یاسمی (تهران، امیر کبیر، 1367)، ص353.
17 ـ همان، ص352.
18 ـ زن در ایران باستان، ص84.
19 ـ ایران در زمان ساسانیان، ص346.
20 ـ زن در ایران باستان، صص47 ـ 43.
21 ـ سوره احزاب، آیه 35.